Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła realizację ustawy antynikotynowej oraz Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce na lata 2010-2013. Z opublikowanego pod koniec sierpnia raportu NIK można wywnioskować, że nadzór państwa nad rynkiem wyrobów tytoniowych w opisywanych latach w zasadzie nie funkcjonował.
Jak wskazuje NIK, realizacja Programu nie przyniosła oczekiwanych efektów. Ministerstwo Zdrowia nie wykorzystało instrumentów nadzoru, jakimi dysponowało dzięki ustawie antynikotynowej. W związku z tym, liczba palaczy w Polsce nie uległa zmianie (z badań CBOS wynika, że odsetek osób palących wynosi w naszym kraju 30-31%), co pociąga za sobą zwiększone wydatki z budżetu państwa na leczenie chorób odtytoniowych, którego wysokość znacznie przewyższa dochody budżetowe z podatku akcyzowego na wyroby tytoniowe.
Realizację POZNPT – jak podaje NIK – utrudniało jego niedofinansowanie. Zgodnie z art. 4 ust 3 ustawy antynikotynowej Program miał być „finansowany z budżetu państwa w wysokości 0,5% wartości podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych”. Jednak w kwestii finasowania zadań ważne okazało się stanowisko Ministra Finansów, który stwierdził, że „ustanowienie Programu nie powinno stanowić tytułu do ubiegania się o dodatkowe środki z budżetu państwa na jego realizację”. W Ministerstwie Zdrowia nie zaplanowano środków na realizację Programu, ponieważ – jak stwierdził Minister Zdrowia w piśmie zawierającym jego zastrzeżenia do wystąpienia pokontrolnego NIK – „wobec wymogów Ministerstwa Finansów stosowanych rokrocznie przy konstrukcji ustawy budżetowej, wydatki pozapłacowe pozostają z reguły na poziomie poprzedniego roku, o ile nie ulegają zmniejszeniu. Zatem przepis istniejący w ww. ustawie jest praktycznie martwy. Reasumując, należałoby wykreślić z ustawy przepis o 0,5% wartości podatku akcyzowego lub doprecyzować jego brzmienie poprzez wprowadzenie regulacji przepływu środków uzyskanych z akcyzy do budżetu realizatorów POZNPT”. Kluczowy wydaje się fakt, że wydatki z budżetu państwa na realizację polityki antynikotynowej wyniosły ok. 1 proc. wysokości ustalonej w ustawie antynikotynowej. W 2010 r. było to 1 046 tys. zł zamiast 87 181,5 tys. zł, a w 2011 r. 915,5 tys. zł zamiast 91 320,8 tys. zł.
Zakaz palenia przestrzegany
NIK pozytywnie ocenia natomiast przestrzeganie zakazu używania wyrobów tytoniowych w obiektach objętych tym zakazem oraz realizację innych obowiązków z tym związanych.
Jak wynika z raportu, zakaz palenia w miejscach publicznych cieszy się akceptacją społeczną i jest przestrzegany. Dzięki temu zmniejszyło się zagrożenie biernym paleniem w miejscach pracy oraz w obiektach użyteczności publicznej. W 112 (spośród 148) skontrolowanych obiektach nie stwierdzono nieprawidłowości w zakresie oznakowań słownych i graficznych informujących o zakazie palenia wyrobów tytoniowych. Zakazu palenia przestrzegano w 137 (92,6 proc.) jednostkach poddanych kontroli, natomiast tylko w 11 (7,4 proc.) stwierdzono przypadki lub ślady palenia w miejscach objętych zakazem palenia. W większości przypadków respektowano również zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych na terenach podmiotów wykonujących działalność leczniczą, szkół, placówek oświatowo-wychowawczych oraz obiektów sportowo-rekreacyjnych. Spośród 23 skontrolowanych jednostek objętych tym zakazem, tylko w jednej z nich kontrola wykazała przypadek naruszenia prawa.
Co dalej?
Realizacja POZNPT kończy się w 2013 roku. Wówczas Rada Ministrów będzie zobowiązana do ustalenia programu, który przyczyni się do zmniejszenia używania wyrobów tytoniowych w kolejnych latach. Program będzie obejmował politykę zdrowotną, społeczną i ekonomiczną. W świetle ogólnej niekorzystnej oceny realizacji ustawy antynikotynowej i POZNPT, zdaniem NIK w programie tworzonym na rok 2014 powinny się znaleźć następujące elementy:
- możliwość faktycznego dysponowania wyodrębnionymi i adekwatnymi do zadań środkami przez podmiot odpowiedzialny za realizację i koordynację programu ,
- mechanizmy pozwalające na rzeczywiste zarządzanie i koordynację zadań realizowanych w ramach programu,
- przyjęcie możliwych do osiągnięcia i mierzalnych wskaźników realizacji celów programu,
- system monitoringu i ewaluacji pozwalający na ocenę, w jakim stopniu cele programu są osiągane,
- prezentowanie informacji o stopniu realizacji zadań zamiast opisów czynności podejmowanych przez uczestników programu w corocznych sprawozdaniach dla Sejmu,
- możliwość prowadzenia badań monitoringowych i urzędowej kontroli zawartości substancji szkodliwych dla zdrowia w wyrobach tytoniowych wprowadzanych do obrotu handlowego.
To, co powinno ulec zmianie to również skuteczność ochrony prawa osób niepalących do życia w środowisku wolnym od dymu tytoniowego, bowiem kontrola NIK wykazała, że obecnie obowiązujące przepisy ustawy „antytytoniowej” nie zapewniają takiej ochrony w sytuacjach przejazdu pracowników i innych osób samochodami służbowymi. . Ponadto, według raportu NIK, Minister Zdrowia powinien mieć możliwość nakładania kary grzywny na przedsiębiorców administracyjnych niewywiązujących się z obowiązku określonego w art. 8a ust. 1 ustawy antynikotynowej. Byłby to krok w kierunku ułatwienia egzekwowania od producentów i importerów obowiązku poddawania wyrobów tytoniowych testom i przedstawiania wykazu wszystkich substancji, dodatków i ich ilości używanych w danym roku do produkcji wyrobów tytoniowych.
Na podstawie informacji o wynikach kontroli NIK pt. „Realizacja przepisów ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych” opracowały DB i EB.
fot. iStock