Podział uzależnień
Uzależnienie to pojęcie, którego zwykliśmy używać do określania uzależnień z grupy uzależnień chemicznych, a więc uzależnień od substancji psychoaktywnych lub coraz popularniejszych współcześnie dopalaczy. Tymczasem w literaturze przedmiotu badacze wyróżniają trzy grupy/rodzaje uzależnień, które określają odpowiednio jako:[1]
- uzależnienia fizyczne (fizjologiczne) – do tej grupy można zaliczyć znane nam już uzależnienia chemiczne od substancji psychoaktywnych,
- uzależnienia psychiczne (psychologiczne),
- uzależnienia społeczne (środowiskowe).
W tym miejscu warto zauważyć, iż poszczególne rodzaje uzależnień mogą występować samodzielnie lub równolegle. Najczęściej spotykanymi w praktyce terapeutycznej przypadkami są przypadki równoczesnego występowania co najmniej dwóch rodzajów uzależnień. Tłumaczy to w dużej mierze dlaczego sama, nie poparta innymi formami leczenia terapia odwykowa – a więc odzwyczajenie organizmu od oddziaływania danej substancji – okazuje się nieskuteczna w walce z uzależnieniem.
Uzależnienie fizyczne
Uzależnienie fizyczne definiowane jest w środowisku naukowym jako fizjologiczna zależność organizmu od systematycznie zażywanej substancji psychoaktywnej. Do uzależnienia tego rodzaju dochodzi poprzez włączenie się zażywanej substancji do metabolizmu komórkowego, w wyniku czego staje się ona niezbędna do zachowania równowagi biologicznej organizmu. Po drugim, trzecim czy kolejnym zażyciu danej substancji psychoaktywnej w organizmie osoby uzależnionej dochodzi do wytworzenia się sztucznej potrzeby biologicznej. Samo wytworzenie się tej potrzeby nie powoduje jeszcze uzależnienia. Kluczowym elementem jest tutaj zjawisko tolerancji. Otrzymując cały czas tę samą dawkę substancji organizm się do niej przyzwyczaja, w wyniku czego domaga się coraz większych dawek dla osiągnięcia tego samego stanu – stanu równowagi biologicznej.
Jeśli przyjmiemy, że uzależnienie fizyczne jest tylko biologicznym skutkiem systematycznego zażywania określonej substancji w celu znalezienia przyczyny uzależnienia danej jednostki będziemy musieli pójść dalej. Jak już wcześniej wspomnieliśmy, do zwalczenia uzależnienia w wymiarze fizycznym/fizjologicznym wystarczy odwyk – po pewnym czasie organizm sam wróci do równowagi biologicznej i nie będzie się domagał substancji psychoaktywnej. Jednak z jakiegoś powodu sam odwyk często okazuje się niewystarczający. To dlatego, że prawdziwą naturę uzależnienia stanowi uzależnienie psychiczne. Uzależnienie fizyczne jest tylko jego pochodną.[2]
Uzależnienie psychiczne
Uzależnienie psychiczne to forma uzależnienia bazująca na silnych, szybkich gratyfikacjach emocjonalnych, jakie powoduje zażywanie określonych substancji psychoaktywnych.[3] Kluczowym elementem uzależnienia psychicznego jest więc uzyskanie pożądanych stanów emocjonalnych, co prowadzi do bezwarunkowego sięgania po środki odurzające.
Interesujące podejście do uzależnienia psychicznego reprezentują Gregory Bateson i Paolo Rigliano, którzy traktują uzależnienie psychiczne jako pewnego rodzaju wypadkową dwóch czynników – faktycznego działania substancji uzależniającej oraz subiektywnego odczuwania jednostki, która przypisuje działaniu tej substancji określoną moc, np. w kontekście poprawy nastroju lub zmiany postrzegania samego siebie. Zmiana postrzegania samego siebie odgrywa istotną rolę w procesie uzależniania się od danej substancji, bo to właśnie przez tę zmianę jednostka jest skłonna przypisywać substancji psychoaktywnej moc zaspakajania pewnych jej potrzeb i oczekiwań, których nie jest ona w stanie zaspokoić w żaden inny sposób.
Uzależnienie społeczne
Ostatnim rodzajem uzależnienia jest uzależnienie społeczne, zjawisko o złożonym charakterze. Wynika ono przede wszystkim z chęci/potrzeby przynależności jednostki do grupy społecznej, która przyjmuje zażywanie środków psychoaktywnych za normę obyczajową. Bardzo często ta chęć przynależenia do tej konkretnej grupy społecznej wynika z nieprzystosowania społecznego lub poczucia osamotnienia. To dlatego uzależnienie społeczne tak często dotyka młodzież oraz ludzi młodych. Uzależnienie społeczne może mieć charakter wtórny – być konsekwencją chęci „wejścia” do określonej grupy rówieśniczej – lub wynikać z uzależnienia psychicznego.
[1] K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa 2003, s. 40.
[2] Z. Juczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2008, s. 61.
[3] H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 273.