Zakupoholizm jest zjawiskiem behawioralnym, który ma najdłuższą – obok hazardu – historię. Już od początków XX wieku kompulsywne kupowanie było przedmiotem refleksji klasyków psychiatrii. Jednak wówczas, ze względu na ograniczone możliwości nabywcze, skala tego zjawiska była niewielka. Dopiero w społeczeństwie ponowoczesnym dokonywanie zakupów zaczęto postrzegać w kategoriach problemu społecznego.
Wpływ na to miało pojawienia się na szeroką skalę konsumpcjonizmu oraz narastające poczucie niestabilności zawodowej, politycznej i życiowej. Jak wskazują autorzy raportu (o którym poniżej) z badania Fundacji CBOS, już Faber i O’Guinn (1992) oraz Cole i Sherrell (1995) twierdzili, że motywem dokonywania zakupów i coraz częstszego przebywania w sklepach nie jest w rzeczywistości sama chęć posiadania rzeczy, ale chęć podniesienia samooceny i polepszenia samopoczucia oraz zmniejszenie lęku i poczucia niepewności bytowej.
Kryteria diagnostyczne
Do tej pory zakupoholizm nie doczekał się jednolitej i spójnej definicji; eksperci wciąż nie są zgodni co do tego, do jakiej kategorii diagnostycznej to zaburzenie powinno być zaliczone.
Zgodnie z przytoczonym raportem, w kryteriach diagnostycznych zakupoholizmu podkreśla się niepokój, impuls związany z kupowaniem. Odruch kupowania jest odczuwany jako nieodparty lub bezsensowny, a wartość dokonywanych zakupów często przekracza możliwości finansowe nabywcy. Niepokój, impuls lub akt kupowania wywołują znaczny stres, poczucie winy spowodowane stratą pieniędzy i czasu oraz negatywnie wpływają na funkcjonowanie społeczne i zawodowe (Guerreschi, 2010).
Jak podkreślają autorzy raportu, kompulsywne kupowanie należy jednak do grupy uzależnień trudno definiowalnych, ponieważ ciężko jest wyznaczyć granicę pomiędzy „normalnym” kupowaniem a kupowaniem kompulsywnym. Dla większości ludzi kupowanie ma charakter naturalny, jest czynnością powszechną, niezbędną, a często również przyjemną. Za tę granicę specjaliści przyjmują pojawienie się elementu „natręctwa” – zakupoholika cechuje nie tyle chęć kupowania, ile przymus.
Czynniki ryzyka zakupoholizmu
Wyróżnia się dwa rodzaje czynników ryzyka uzależnienia od zakupów – te o charakterze społeczno – kulturowym oraz mające źródło w doświadczeniach osobistych.
Czynniki o charakterze społeczno-kulturowym:
- wszechobecna zachęta do nabywania dóbr (reklamy, promocje);
- powszechne w przekazach reklamowych traktowanie posiadania dóbr jako środka do osiągnięcia szczęścia, szacunku, pozycji i akceptacji społecznej.
Czynniki mające źródło w doświadczeniach osobistych:
- znaczące wahania materialnego poziomu życia – doświadczanie na przemian swobody i ograniczeń finansowych; doświadczenie niedostatku;
- doświadczenie ograniczeń finansowych w dzieciństwie i poczucia niższości wobec kolegów;
- wychowanie w poczuciu, że kupowanie przedmiotów zbytku (niebędących artykułami pierwszej potrzeby) jest szczególnym i rzadkim wydarzeniem w życiu rodziny bądź nagrodą, na którą należy zasłużyć;
- doświadczenie w dzieciństwie okazywania uczuć poprzez obdarowywanie przedmiotami (przedmioty zastępują uczucia albo są ich oznaką).
Skala zjawiska w Polsce
Do badania zasięgu zjawiska uzależnienia od zakupów Fundacja CBOS wykorzystała test Valence, d’Astous and Fortier Compulsive Buying Scale. Analiza uzyskanych wyników testu wskazała, że problem z kompulsywnym kupowaniem może dotyczyć 3,5 proc. populacji Polaków powyżej 15. roku życia. Uzyskane dane empiryczne potwierdziły tezę, że uzależnienie od zakupów jest w większym stopniu przypadłością damską – w branym pod uwagę przedziale wiekowym problem dotyczył 5 proc. kobiet i 1,9 proc. mężczyzn. Uzależnieniu od zakupów sprzyja także młody wiek i pozostawanie w stanie wolnym (zarówno w ujęciu formalnym, jak i nieformalnym). Grupą najbardziej narażoną na wystąpienie problemu są kobiety w wieku do 24 lat.
Co więcej, uzyskane dane potwierdzają istnienie zjawiska współwystępowania uzależnień. Jak wskazują autorzy raportu, symptomom uzależnienia od zakupów często towarzyszą objawy innego uzależnienia – odsetek zagrożonych uzależnieniem od hazardu, pracy lub komputera i sieci jest zdecydowanie wyższy wśród osób mających problem z kompulsywnym kupowaniem.
Na podstawie raportu CBOS opracowały DB i AF
fot. iStock
Projekt badawczy pt. „Opracowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących: a) hazardu, w tym hazardu problemowego / patologicznego, b) innych uzależnień behawioralnych” Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej realizowała w latach 2011-2012. Celem projektu było określenie rozpowszechniania rożnych form hazardu i innych uzależnień behawioralnych w populacji ogólnopolskiej oraz zidentyfikowanie czynników chroniących i czynników ryzyka tych uzależnień. Badanie było współfinansowane ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych.