Czym jest zakupoholizm?
Zakupoholizm jest zjawiskiem behawioralnym, który ma najdłuższą – obok hazardu – historię. Już od początków XX wieku kompulsywne kupowanie było przedmiotem refleksji klasyków psychiatrii. Jednak wówczas, ze względu na ograniczone możliwości nabywcze, skala tego zjawiska była niewielka. Dopiero w społeczeństwie ponowoczesnym dokonywanie zakupów zaczęto postrzegać w kategoriach problemu społecznego.
Kompulsywne zakupy
Wpływ na postrzeganie kompulsywnych zakupów jako problemu miało pojawienia się na szeroką skalę konsumpcjonizmu oraz narastające poczucie niestabilności zawodowej, politycznej i życiowej. Jak wskazują autorzy raportu (o którym poniżej) z badania Fundacji CBOS, już Faber i O’Guinn (1992) oraz Cole i Sherrell (1995) twierdzili, że motywem dokonywania zakupów i coraz częstszego przebywania w sklepach nie jest w rzeczywistości sama chęć posiadania rzeczy, ale chęć podniesienia samooceny i polepszenia samopoczucia oraz zmniejszenie lęku i poczucia niepewności bytowej. Zatem kompulsywne kupowanie było ucieczką od tych problemów.
Kryteria diagnostyczne – objawy zakupoholizmu
Do tej pory zakupoholizm nie doczekał się jednolitej i spójnej definicji; eksperci wciąż nie są zgodni co do tego, do jakiej kategorii diagnostycznej to zaburzenie powinno być zaliczone.
Zgodnie z przytoczonym raportem, w kryteriach diagnostycznych zakupoholizmu podkreśla się niepokój, impuls związany z kupowaniem. Odruch kupowania jest odczuwany jako nieodparty lub bezsensowny, a wartość dokonywanych zakupów często przekracza możliwości finansowe nabywcy. Niepokój, impuls lub akt kupowania wywołują znaczny stres, poczucie winy spowodowane stratą pieniędzy i czasu oraz negatywnie wpływają na funkcjonowanie społeczne i zawodowe (Guerreschi, 2010).
Jak podkreślają autorzy raportu, kompulsywne kupowanie należy jednak do grupy uzależnień trudno definiowalnych, ponieważ ciężko jest wyznaczyć granicę pomiędzy „normalnym” kupowaniem a kupowaniem kompulsywnym. Dla większości ludzi kupowanie ma charakter naturalny, jest czynnością powszechną, niezbędną, a często również przyjemną. Za tę granicę specjaliści przyjmują pojawienie się elementu „natręctwa” – zakupoholika cechuje nie tyle chęć kupowania, ile przymus zakupów.
Objawy zakupoholizmu mogą być subtelne, ale ich konsekwencje dotykają nie tylko stanu konta, ale także Twojego samopoczucia i relacji z bliskimi. Zakupy stają się metodą ucieczki od stresu czy problemów, a uzależnienie od zakupów może rozwijać się niezauważalnie.
Osoby zmagające się z tym problemem często doświadczają silnej potrzeby nabywania nowych rzeczy, mimo że nie są im one potrzebne. W efekcie pojawiają się trudności finansowe, takie jak narastające zadłużenie, a także konflikty w relacjach interpersonalnych. Wyrzuty sumienia po dokonanych zakupach oraz ukrywanie wydatków przed bliskimi to częste symptomy uzależnienia od zakupów.
Jak rozpoznać objawy zakupoholizmu?
Objawy te obejmują niekontrolowane wydatki, częste zakupy pod wpływem emocji oraz ciągłe myślenie o nabywaniu nowych rzeczy. Osoba uzależniona może odczuwać niepokój lub napięcie, które ustępują dopiero po dokonaniu zakupu. Ponadto pojawiają się problemy z finansami, takie jak zaległe płatności czy zadłużenia, a także konflikty z bliskimi z powodu nadmiernych wydatków.
Czynniki ryzyka zakupoholizmu
Wyróżnia się dwa rodzaje czynników ryzyka uzależnienia od zakupów – te o charakterze społeczno – kulturowym oraz mające źródło w doświadczeniach osobistych.
Czynniki o charakterze społeczno-kulturowym:
- wszechobecna zachęta do nabywania dóbr (reklamy, promocje);
- powszechne w przekazach reklamowych traktowanie posiadania dóbr jako środka do osiągnięcia szczęścia, szacunku, pozycji i akceptacji społecznej.
Czynniki mające źródło w doświadczeniach osobistych:
- znaczące wahania materialnego poziomu życia – doświadczanie na przemian swobody i ograniczeń finansowych; doświadczenie niedostatku;
- doświadczenie ograniczeń finansowych w dzieciństwie i poczucia niższości wobec kolegów;
- wychowanie w poczuciu, że kupowanie przedmiotów zbytku (niebędących artykułami pierwszej potrzeby) jest szczególnym i rzadkim wydarzeniem w życiu rodziny bądź nagrodą, na którą należy zasłużyć;
- doświadczenie w dzieciństwie okazywania uczuć poprzez obdarowywanie przedmiotami (przedmioty zastępują uczucia albo są ich oznaką).
Skala zjawiska zakupoholizmu w Polsce
Do badania zasięgu zjawiska uzależnienia od zakupów Fundacja CBOS wykorzystała test Valence, d’Astous and Fortier Compulsive Buying Scale. Analiza uzyskanych wyników testu wskazała, że problem z kompulsywnym kupowaniem może dotyczyć 3,5 proc. populacji Polaków powyżej 15. roku życia. Uzyskane dane empiryczne potwierdziły tezę, że uzależnienie od zakupów jest w większym stopniu przypadłością damską – w branym pod uwagę przedziale wiekowym problem dotyczył 5 proc. kobiet i 1,9 proc. mężczyzn. Uzależnieniu od zakupów sprzyja także młody wiek i pozostawanie w stanie wolnym (zarówno w ujęciu formalnym, jak i nieformalnym). Grupą najbardziej narażoną na wystąpienie problemu są kobiety w wieku do 24 lat.
Co więcej, uzyskane dane potwierdzają istnienie zjawiska współwystępowania uzależnień. Jak wskazują autorzy raportu, symptomom uzależnienia od zakupów często towarzyszą objawy innego uzależnienia – odsetek zagrożonych uzależnieniem od hazardu, pracy lub komputera i sieci jest zdecydowanie wyższy wśród osób mających problem z kompulsywnym kupowaniem.
Na podstawie raportu CBOS opracowały DB i AF
fot. iStock
Projekt badawczy pt. „Opracowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących: a) hazardu, w tym hazardu problemowego / patologicznego, b) innych uzależnień behawioralnych” Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej realizowała w latach 2011-2012. Celem projektu było określenie rozpowszechniania rożnych form hazardu i innych uzależnień behawioralnych w populacji ogólnopolskiej oraz zidentyfikowanie czynników chroniących i czynników ryzyka tych uzależnień. Badanie było współfinansowane ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych.